ალექსანდრე სერგეის ძე პუშკინი ( რუს. Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин) (დ. 26 მაისი/6 ივნისი, 1799, მოსკოვი ― გ. 29 იანვარი/10 თებერვალი, 1837, პეტერბურგი), რუსი მწერალი, ახალი რუსული ლიტერატურის ფუძემდებელი. ალექსანდრეს მამა, იმხანად გაღარიბებული აზნაური, სერგეი ლევის ძე ძველი სახელოვანი საგვარეულოს წარმომადგენელი იყო; დედა - ნადეჟდა ოსიპის ასული - პეტრე I-ის აღზრდილის, აბრამ ჰანიბალის შვილიშვილი. 1811 პუშკინი შევიდა ცარსკოე-სელოს ახლად გახსნილ ლიცეუმში. პუშკინის რევოლუციური-პატრიოტული მისწრაფებათა ჩამოყალიბებას ხელი შეუწყო მისმა მეგობრობამ ჩაადაევთან, პ. კავერინთან და ჰუსართა პოლკის სხვა ოფიცრებთან, რომლებიც 1812 სამამულო ომის დამთავრების შემდეგ დაბანაკებული იყვნენ ცარსკოე-სელოში. პუშკინმა ლიცეუმშივე აირჩია ლიტერატურის გზა, იქ სწავლისას დაწერა 120-მდე რომანსი, ელეგია, ოდა, ბალადა, ეპიგრამა. იგი განიცდიდა დერჟავინის, ჟუკოვსკის, ბატიუშკოვის, რადიშჩევის გავლენას; კრიტიკულად ითვისებდა მათ პოეტურ მემკვიდრეობას და თანდათანობით იკვლევდა საკუთარ გზას მწერლობაში. 1814-იდან პუშკინის ლექსები იბეჭდებოდა ჟურნალ-გაზეთებში. პეტერბურგში პუშკინის ცხოვრების დასაწყისი (1817-1820) დაემთხვა დეკაბრისტთა მოძრაობის აღმავლობის პერიოდს. პუშკინის პირადი და იდეური კავშირი ჰქონდა დეკაბრისტებთან, მონაწილეობდა ლიტერატურულ გაერთიანებაში "მწვანე ლამპა". დეკაბრისტული იდეები აისახა პუშკინის ლექსებში: "თავისუფლება", (1817), "ჩაადაევს", "ზღაპრები" (ორივე 1818), "სოფელი" (1819), რომლებიც სწრაფად გავრცელდა ხელნაწერთა სახით. გავლენიანმა მეგობრებმა იხსნეს პოეტი ციმბირში გადასახლებისაგან. 1820 იგი სამხრეთ რუსეთში გადაასახლეს. იმხანად პუშკინმა დაამთავრა პოემა "რუსლან და ლიუდმილა" (გამოქვეყნდა 1820), რომელშიც ფოლკლორთან დაკავშირებული ზღაპრული ამბავი რეალურ სინამდვილეს დაუახლოვდა და ხალხური ენით გადმოსცა. რეაქციული კრიტიკა აღაშფოთა პოემის "მდაბალმა" სტილმა და ენამ, მოწინავე საზოგადოება კი აღტაცებით შეხვდა ამ თხზულებას. 1820 პუშკინს ნება დართეს გენერალ ნ. რაევსკის ოჯახთან ერთად გამგზავრებულიყო კავკასიის მინერალურ წყლებზე, შემდეგ კი ყირიმში. პუშკინი გამოცდაზე დერჟავინის წინ, ცარსკოე-სელო, ილია რეპინის ნახატი (1911). 1820-1823 პუშკინმა გაატარა კიშინიოვში, რომელიც მაშინ "დეკაბრისტების ბუდეს" წარმოადგენდა. პოეტი დაუახლოვდა პ. პესტელს, ვ. რაევსკის, მ. ორლოვსა და სხვებს. 1820-1823 პუშკინმა შექმნა ე. წ. "სამხრეთული პოემები" ("კავკასიის ტყვე", "ბახჩისარაის შადრევანი", "ყაჩაღი ძმები"). 1823-იდან პუშკინი ოდესაში გადაიყვანეს. პუშკინმა, რუსული ლიტერატურაში პირველმა, წარმოსახა თავისი დროის ტიპური გმირი, პირველმა აღწერა კავკასიის ბუნება და მთიელთა ყოფა-ცხოვრება. პუშკინის რომანტიზმის გარდამავალი ხასიათი აღიბეჭდა პოემაში "ბოშები" (1824), რომელშიც ახლებურად არის გაშუქებული რომანტიკოსებისათვის დამახასიათებელი ტრადიციული კონფლიქტი "გმირს" და "ბრბოს" შორის, გაკრიტიკებულია რომანტიკული ინდივიდუალიზმი. 1824 პოეტი ოდესიდან გადაასახლეს სოფ. მიხაილოვსკოეში, სადაც დაწერა პირველი რეალისტური ტრაგედია რუსულ მწერლობაში "ბორის გოდუნოვი" (1825), რომელშიც XVI-XVII საუკუნეების მიჯნის სოციალური მოვლენები იშვიათი მხატვრული ძალით დაგვიხატა. ნიკოლოზ I-მა გადაწყვიტა დაეახლოვებინა თავისუფლების მოყვარე პუშკინი და კარის მეხოტბედ ექცია იგი, 1826 გადასახლებიდან გაათავისუფლებინა. პუშკინი შეეცადა თავისი პოეტური სიტყვით გავლენა მოეხდინა მეფეზე. ლექსში "სტანსები" (1826) იგი ნიკოლოზ I-ს სამაგალითოდ უსახავდა პეტრე I-ის მოღვაწეობას. პეტრე I-ს ეძღვნება რომანი "პეტრე დიდის ზანგი" (1827) და პოემა "პოლტავა" (1828). პუშკინი მალე დარწმუნდა მეფის ცბიერებაში. ნიკილოზ I-ის მითითებით მას "ბორის გოდუნოვის" დაბეჭდვაზე უარი უთხრეს, პოლიტიკური ბრალდება წაუყენეს და დედაქალაქიდან უნებართვოდ გასვლა აუკრძალეს. პუშკინის წინაშე განსაკუთრებული სიმწვავით დაისვა საკითხი პოეტის დანიშნულებისა და როლის, შემოქმედის თავისუფლების შესახებ (ლექსები: "წინასწარმეტყველი", 1826; "პოეტი", 1827; "პოეტი და ბრბო", 1828). ა. ს. პუშკინი, უცნ. ავტორი, გრავიურა გადასახლებულ დეკაბრისტებს მიუძღვნა პუშკინმა ლექსები: "არიონი", "1827 წლის 19 ოქტომბერი", პოეტური მიმართვები პუშჩინისადმი, ციმბირში მყოფი დეკაბრისტებისადმი და სხვ. 1830 შემოდგომაზე სოფ. ბოლდინოში პუშკინმა დაამთავრა რეალისტური პოემა "ევგენი ონეგინი" (დაიწყო 1823), რომლის მთავარმა გმირმა დასაბამი მისცა "ზედმეტი ადამიანის" სახეს რუსულ მწერლობაში. მხატვრულად სრულყოფილ, ნოვატორული ფორმის ამ "რომანში ლექსად" აისახა იმდროინდელი რუსული სინამდვილე, დედაქალაქის "მაღალი საზოგადოებისა" და პროვინციელი თავად-აზნაურების ყოფა. ავტორმა ონეგინის სკეპტიციზმსა დ ლენსკის უნიადაგო რომანტიზმს დაუპირისპირა ტატიანა ლარინა, რომლის მაღალი ზნეობა ბუნებასთან, ხალხურ ზნე-ჩვეულებებთან სიახლოვემ განაპირობა. "ბელკინის მოთხრობებით" პუშკინი რუსული რეალისტური პროზის ფუძემდებლად მოგვევლინა. მოთხრობებში: "სადგურის ზედამხედველი", "მეკუბოვე" და სხვ. დიდი თანაგრძნობით დაგვიხატა ე. წ. "პატარა ადამიანის" ცხოვრება. მსოფლიო ლიტერატურაში ფართოდ გავრცელებული სიუჟეტების მიხედვით არის შექმნილი "პატარა ტრაგედიები" ("ძუნწი რაინდი", "ქვის სტუმარი", "მოცარტი და სალიერი", "ლხინი ჟამიანობის დროს"), რომლებსაც პოეტმა ახლებური, რეალისტური ჟღერადობა მიანიჭა. 1831 წლის თებერვალში მან ცოლად შეირთო ნატალია გონჩაროვა. ცოლ-ქმრის სასახლესთან დაახლოების მიზნით ნიკოლოზ I-მა 1833 პოეტს უბოძა მისი ასაკისა და მდგომარეობისათვის დამამცირებელი კამერიუნკრის საკარისკაცო წოდება. პოეტი იძულებული გახდა ევლო სასახლეში, სადაც ცოლ-ქმარი მალე მოექცა ინტრიგებისა და ჭორების ქსელში. კონფლიქტი პუშკინსა და "მაღალ საზოგადოებას" შორის დამთავრდა პოეტის დუელით მისი ცოლის თაყვანისმცემელ ოფიცერთან დანტესთან. 1837 წლის 27 იანვარს (8 თებერვალი) სასიკვდილოდ დაჭრილი პოეტი ორი დღის შემდეგ გარდაიცვალა. განუწყვეტელი შეფარული დევნისა და მძიმე ცენზურული პირობების მიხედვით, პუშკინი ბევრს მუშაობდა. პოემაში "ბრინჯაოს მხედარი" (1833) იგი კვლავ პეტრე I-ის თემას დაუბრუნდა და თავისებურად გააშუქა სახელმწიფოებრივი და პიროვნული ინტერესების პრობლემა. პუშკინის 30-იანი წლების შემოქმედებაში ბატონყმობისა და გლეხთა მოძრაობის თემას განსაკუთრებული ადგილი უკავია (მოთხრობები: "სოფელ გორიუხინის ისტორია", 1830; "დუბროვსკი" 1933; "კაპიტნის ქალიშვილი", 1833-1836 და სხვ.). რუსი ხალხის ფსიქოლოგიისა და ყოფის, რუსული ზეპირსიტყვიერების შესანიშნავი ცოდნა გამოავლინა პუშკინმა თავის ზღაპრებში "სალთან მეფის", "მებადურისა და ოქროს თევზის", ოქროს მამლის შესახებ (1831-1834) და სხვ. სიცოცხლის მიწურულს მან სევდიან განცდებთან ერთად გადმოგვცა სიცოცხლის მარადიულობის ღრმა რწმენა, იწინასწარმეტყველა თავისი პოეტური უკვდავება (ლექსები: "კვლავ ვინახულე ის კუთხე", "ძეგლი აღვიდგე ხელთუქმნელი, მარადიული"). ჯერ კიდევ ლიცეუმში სწავლის დროიდან გამჟღავნებული ცხოველი ინტერესი საქართველოსადმი პუშკინს გაუმძაფრდა 1825-ის შემდეგ, როცა აქ გადმოასახლეს ბევრი დეკაბრისტი. 1829 პუშკინი ხელისუფლების ნებადაურთველად გამოემგზავრა სამხედრო გზით თბილისისაკენ, სადაც 27 მაისს ჩამოვიდა. სამ კვირამდე დაყო თბილისში, გაეცნო საქართველოს ბუნებას, ისტორიას, კულტურას - ნარკვევში "მოგზაურობა არზრუმში" პუშკინმა გააკრიტიკა ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკა, თანაგრძნობით ასახა ქართველი გლეხთა სიღატაკე, ქართველთა "გონებრივ ნიჭს" დიდი მომავალი უწინასწარმეტყველა. საქართველოს ეძღვნება ლექსები: "საქართველოს მთებზე", "მონასტერი ყაზბეგზე", "კავკასიონი", "ზვავი" და სხვ. თბილისის პრესაში პუშკინის სახელი პირველად 1829 გამოჩნდა. ჯერ კიდევ პოეტის სიცოცხლეში პუშკინის პოეზიამ უდიდესი პოპულარობა მოიპოვა საქართველოში. მისი ლექსები თარგმნეს ა. ჭავჭავაძემ, გ. ორბელიანმა, ს. რაზმეძემ; შემდგომში - ი. ჭავჭავაძემ, ა. წერეთელმა, რ. ერისთავმა, აგრეთვე ტ. ტაბიძემ, პ. იაშვილმა, ვ. გაფრინდაშვილმა და საბჭოთა ეპოქის სხვა პოეტებმა. 1899-იდან ცალკე წიგნებად გამოიცა პუშკინის ნათარგმნი თხზულებანი. პოეტის 100 წლისთავს უძღვნა ი. ჭავჭავაძემ გაზეთ "ივერიის" სპეციალური ნომერი. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ პუშკინის შთამომავალთა ერთი შტო (გვარად სვანიძე) ცხოვრობს საქართველოში. ფოტოგალერეა ს.გ. ჩირიკოვი - პუშკინი (აკვარელი). ავტორი ო.კიპრენსკი პუშკინი ზღვასთან, ი.აივაზოვსკი პუშკინი და ნატალია გონჩაროვა, ბრინჯაო, არბატი მოსკოვი მწერლის ბიუსტი, ავტ. რ. ხუდოროვიჩი, თავისუფლების მოედანი თბილისი 1890 საიუბილეო რკინის ერთ ნომინალიანი რუბლი, პუშკინის პროფილით , 1999 მწელის ძეგლი, XIX ს. რუსული საფოსტო ღია ბარათი, მოსკოვი მიხაილ ვრუბელი. ექვს ფრთიანი სერაფიმი (პუშკინის პოემის მიხედვით), აკვარელი, გრაფიკა 1905.