წარმართული რელიგია და საქართველო
2011-03-04, 1:21 PM

ქართული წარმართული პანთეონი 7 ასტრალური ღვთაებისაგან ანუ კერპისაგან შედგებოდა: „მზე, მთვარე და ვარსკვლავნი ხუთნი”.

ქართველები თაყვანს სცემდნენ და აღმერთებდნენ ბუნების ძალებსა და მოვლენებს. 

საქართველოში "მამაო ჩვენომდე” არსებობდა ასეთი ლოცვა:

„დიდო დედაო, ცაო მშვენიერო, მომცველო ყოველივესი, შემქმნელო და დამბადებელო უსასრულო სამყაროში, დაუტეველო, უმცირესში ჩატეულო, უწონ-უმანძილოვ, ცარიელა და სავსევ, უჟამო, უძრაო, წყვდიადო ცაო, სივრცეში, დროში ნათლით გამოვლენილო, ერთა და ერთთა ერთობაო, მომეც უფლება უფლებათა, დავრჩე მართალი ჩემ თავ-უფალთან და სამართლიანი სხვათა მიმართ, რათა დავიცვა ცის სიწმინდე და ვიყო თავისუფალი, ვითარცა შენ, ცაო თავნებაო”.

თავიანთი ღმერთები ჰყავდათ ცალკე თემებსა და საგვარეულოებს, მთას, ხევს, ადგილს, ხეებს, სახლს, ფუძეს. მაგ.:კოლხთა უზენაესი ღმერთები იყვნენ გ ე ა (მიწა) და უ რ ა ნ ი (ზეცა). ისინი იყვნენ კოლხთა უპირველესი საფიცარი. ამასთან ერთად, ქართველებს ჰყავდათ საერთო ღმერთებიც,-ტომთაშორისი და სატომო ღვთაებების უფროსი ღმერთები.

ანტიკურ ხანაში ქართულ ასტრალურ პანთეონს სამეული მეთაურობდა. პირველი იყო უფროსად მიჩნეული უ ზ ე ნ ა ე ს ი ანუ მორიგე ღმერთი, მეორე – ქალღმერთი მზე ან მ ზ ე ქ ა ლ ი, მესამე – კ ვ ი რ ი ა.
როგორც ირკვევა, უზენაესი ღმერთი – მთვარე-ღმერთია ანუ იგივე მამა-ღმერთი.
კვირია – ხმელეთის მოურავია, დევთა და ქაჯთა რისხვა. კვირიასადმი თაყვანისცემა ფშავ-ხევსურეთსა და სვანეთშია შემორჩენილი. იგი, უთუოდ, სინათლისა და იმედის ღვთაებაა.

ივ. ჯავახიშვილმა დაადგინა, რომ სათემო ღვთაებების გარდა, ოდესღაც, ქართულ ტომებს ყველასათვის საერთო რწმენაც ჰქონიათ და საერთო-ქართული წარმართობაც არსებულა. მაგ.:კვირიას თაყვანისცემასთან დაკავშირებულ სვანურ წესებს წმინდა ქართული წარმართული რწმენის ანარეკლი შემოუნახავს. თვით სათანადო ფერხულის სიტყვებს მეფერხულე სვანები ქართულად წარმოთქვამენ. ასევე საახალწლოდ წარმოსათქმელ სიტყვებს მეგრელი მეკვლე მეგრულად კი არა, ქართულად ამბობს-ხოლმე.

ივ. ჯავახიშვილი ასკვნიდა, რომ არამც თუ საზოგადოდ ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მეგრელთა და სვანთათვის საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგია და საერთო ენაც ქართული ჰქონდა.

ანტიკური ხანის ქართულ-წარმართულ პანთეონში რაიმე მნიშვნელოვანი ცვლილება ნავარაუდევი არ არის, თუმცა მუშქების (მესხების) ახალი ტალღის გადმონაცვლებას ჩრდილო-აღმოსავლეთისკენ ზოგიერთი სიახლე უნდა შემოეტანა რწმენის სფეროში. კერძოდ, ქართული წარმართული პანთეონის მეთავე სამეულში ეს სიახლე, უმთავრესად, უზენაესი ღმერთის – მამა-ღმერთის ახალი სახელის – არმაზის ქართლში შემოსვლით გამოიხატა. შესაძლოა, ეს იყო ახალი დინასტიური, ფარნავაზიანთა მიერ შემოღებული კულტი.

თავდაპირველად აზომ „დაუტევა სჯული ალექსანდრეს მოცემული, იწყო კერპთმსახურება”, რაც გამოიხატა ოქროსა და ვერცხლისაგან გამოქანდაკებული კერპების „გაც” და „გაიმის” შემოღებით. შემდგომ ფარნავაზმა, დაამხო რა აზო, „შექმნა კერპი დიდი სახელისა ზედა თვისსა: ესე არს არმაზი, რამეთუ ფარნავაზს სპარსულად „არმაზ” ერქვა”. მას უკვე უზენაესის ფუნქცია უტვირთავს, რადგან „ქართლის ცხოვრებაში” ის „ღმერთად” იხსენიება. იგი მეშვიდე ცაზე იმყოფება, ის არის ყოველი ცოცხალის შემქმნელი და წესრიგის დამამკვიდრებელი, მისი წმინდა ცხოველი ხარია. სხვათა შორის, ხარი იყო მთვარე-ღმერთის სიმბოლოც, ხოლო იდიოგრამა „რქოსანი” (ჴ-ხარ)

ქართველები დიდ პატივს სცემდნენ ა რ მ ა ზ ს , ამ კერპის აღწერილობა ასეთია: „დგა კაცი ერთი სპილენძისა და ტანსა მისსა ეცვა ჯაჭვი ოქროისა და ჩაფხუტი ოქროისა და სამხარნი ესხნეს ფიცხილი და ბივრიტი და ხელსა მისს აქუნდა ხრმალი ლესული; რომელი ბრწყინავდა და იქცეოდა ხელსა შინა. როცა თუ რომელი შეეხებიან, თავი თვისი სიკუდილ განაწირის… და მარჯულ მისა დგა კერპი ოქროისა და სახელი მისი გაცი და მარცხალ მისი – კერპი ვერცხლისაი, და სახელი მისი გა (გაიმი). ამრიგად ჩვენს წინაშეა უმაღლეს ღვთაებათა ტრიადა (არმაზი, გაც და გაიმი), რომლის სათავეშია არმაზი.

უფრო გვიან, როცა ჩვენში ქრისტიანობა დამკვიდრდა, ღვთაება არმაზის სახელი განიდევნა, მაგრამ მთვარის თაყვანისცემა, როგორც უზენაესი მორიგე, ბოროტებასთან მებრძოლი ღმერთისა, მამა-ღმერთისა, ძალიან დიდხანს შეინარჩუნა ქართველმა ხალხმა, ოღონდ უკვე ჯგრაგ-ჯგეთე-გიორგის (წმ.გიორგის) სახითა და სახელით.

ახ.წ-აღ. II-III სს-ში საქართველოში გავრცელებული იყო ბეჭდები-საბეჭდავები, რომელზეც გამოსახულია ა რ მ ა ზ ი ს მებრძოლი მხედრის კანონიზირებული ტიპი. ჩვეულებრივ, „ის ზის ფეხაწეულ ცხენზე, მოკლე წამოსასხამში, თავზე სხივებიანი გვირგვინით. მისგან მარჯვნივ და მარცხნივ მოთავსებულია ნახევარმთვარისა და ვარსკვლავის გამოსახულებანი. ცხენის წინ დგას ცეცხლოვანი ბომონი. იქვეა სიცოცხლის ხე მასზე დახვეული გველეშაპით”.

ანალოგიური გამოსახულებები აღბეჭდილია ციხიაგორის (კავთისხევი) სატაძრო კომპლექსის ძვ.წ.აღ. IV-III სს-ების ხის ბულებზე (საკულტო მსახურებისთვის განკუთვნილი მართკუთხა სადგარი, მასზე დგამდნენ ჭურჭელს), რაც უზენაესი ღვთაების იკონოგრაფიული ტიპის დიდ მდგრადობაზე მიგვითითებს.

ეთნოგრაფიულ ყოფა-ცხოვრებაში ქართველთა შორის დიდი პატივისცემით სარგებლობდნენ მზის ქალღმერთი – ქალ-ბაბარი, (განსაკუთრებით სვანეთში), და ღმერთების დიადი დედა – ნანა, ცხოველმყოფელ ძალთა ღვთაება და მფარველი. მისთვის მიძღვნილი სახოტბო ჰიმნები, შემდგომში, „იავნანად” გარდაიქმნა. იგი დღემდე იმღერება.

მზის სიმბოლო ქართულ მითოლოგიაში – „თვალია”, სიმბოლური რიცხვი – „9”, (ქართველთათვის „9” – საკრალური სიცხვია), მისი იდიოგრამა კი „ ” (ანი). აქედან მოდის „მზის თვალი”, „ცხრათვალა მზე”. სვანეთში გავრცელებული „შენს თვალს ვფიცავ” იგივეა, რაც ქართულად „შენმა მზემ”. სვანურ ენაში მზეს მეტსახელად „ელვაი” ერქვა, მზის საგალობელია „ლილე”.

მცირე აზიიდან მუშქების (მესხების) მოსვლას უნდა უკავშირდებოდეს მეორე ღვთაების ზადენის სახელიც, რომელიც იყო მზის მომფენელი, ნაყოფთა მომცემი, მოსავლის „გამზრდელი”, ჟამთა გამრიგე. მისი კერპის აღმართვას საისტორიო ტრადიცია მიაწერს მირვან მეფის ძეს – ფარნაჯომს, ისევე, როგორც ზადენის ციხის მშენებლობას:„ამან ფარნაჯომ მეფემან უმატა ყოველთა ციხე-ქალაქთა შენება, და ამან აღაშენა ციხენი ზადენი, და შექმნა კერპი, სახელით „ზადენი” და ამართა „ზადენს” (შესაძლოა, ამ ადგილს ეწოდა შემდგომში ზედაზენი?!).

მეფე ფარნაჯომის შესახებ „ქართლის ცხოვრებაში” ნათქვამია, რომ მან მოინდომა წინაპართა სარწმუნოების შეცვლა ირანული რელიგიით, რამაც გამოიწვია აჯანყება [შემდგომში საქართველოს მთიანეთში გავრცელება უჭირდა ქრისტიანობას, მეფე მირიანის ძალისხმევის მიუხედავად, ვინაიდან მთიელები ძალზე მკაცრად იცავდნენ წინაპართა კულტს.].

ოტტო გიუნტერ ფონ ვეზენდოკმა თავის წიგნში „ქართული წარმართობა” (ლაიფციგი, 1924) სამი ფენა გამოჰყო წინაქრისტიანული რელიგიური ცხოვრებისა:წმინდად ადგილობრივი წარმართობა, ირანულად შეფერილი ადგილობრივი კულტები და წმინდად ირანული რელიგია. მანვე პირველად დააყენა ეჭვქვეშ არმაზის სპარსულობა, მიუხედავად იმისა, რომ სახელი „არმაზი” უნდა უკავშირდებოდეს „აჰურა მაზდა-ოჰრმაზდს”. აქ საქმე გვქონდა ფორმით უცხოურ და შინაარსით ადგილობრივ კულტთან. ამაში გასაკვირი არაფერია, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ფარნავაზმა სამეფო „სპარსთა წესისამებრ” მოაწყო. აქ უნდა იგულისხმებოდეს იმჟამინდელ მახლობელ აღმოსავლეთში საყოველთაოდ გავრცელებული ბერძნულ-ირანული ფორმა სახელმწიფო მოწყობისა, რაც უნდა შეხებოდა კულტსაც. სწორედ ამ ფორმების მიღების შედეგად იქცა იბერია იმდროინდელი გაგებით სახელმწიფოდ, ხოლო ფარნავაზი ისტორიამ ამ სახელმწიფოს დამაარსებლად შერაცხა.

არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მონაცემებით იბერიაში შემოაღწია აჰურა-მაზდას კულტის რომელიღაც ფორმამ. იმჟამად, როგორც იბერია, ისე კოლხეთი აქემენიანთა იმპერიის პოლიტიკური და კულტურული გავლენის სფეროში მოქცეულიყო, თუმცა ძნელი წარმოსადგენია, ამ რელიგიას დიდი წარმატება ხვდომოდა წილად; მით უფრო, რომ იბერები არ განეკუთვნებოდნენ ინდოევროპულ მოდგმას არც ტომობრივი, არც ენობრივი თვალსაზრისით.

„ქართლის ცხოვრებაში” ნახსენებია ქართველთა პირველსამშობლო „არიან – ქართლი”. ექვ. თაყაიშვილის ვარაუდით, ეს არის მოგონება „ჰარი-ქვეყნისა” (ანუ იმისი, რაც თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში ხურიტების სახელითაა ცნობილი), და მაინც, ირანული რელიგიის კვალი საცნაურია.

რას მოგვითხრობს ქართული ისტორიული ქრონიკა ამის შესახებ?

„ქართლის ცხოვრების” ცნობა მიანიშნებს ირანის ექსპანსიაზე კავკასიაში ალექსანდრე დიდის გამოჩენამდე და საერთოდ ჩვენს „ისტორიამდე”: „წარმოემართა ესე ძე შიოშისი, სახელად ქაიხოსრო. ვერ წინ აღუდგეს მას სომეხნი და ქართველნი, რამეთუ დიდ იყო ძალი მისი. მოვლო ყოველი სომხითი და ქართლი, მოტყუენა ყოველივე, იავარყვნა ყოველი ციხენი და ქალაქნი და დაუტევნა ერისთავნი და აღაშენა ადარბადაგანს სახლი სალოცავი სჯულისა მათისა და წარვიდა.”
აქ ლაპარაკია „ადურ-გუშნასპის” ცეცხლტაძრის დაარსების შესახებ ქაიხოსრო სიავუშის ძის მიერ. აქედანვე იღებს სათავეს მიდია-ატროპატენას უძველესი ტრადიციაა, რომლის საკულტო ცენტრი იყო შიზის საკურთხეველი, სადაც ენთო საკრალური ცეცხლი ადურ-გუშნასპი.

ადურ-გუშნასპის ცეცხლტაძრის დაარსება მეტად საინტერესოდაა მოთხრობილი X ს-ის არაბი მწერლის აბუ-დულაფას „რისადლაში”: ქალაქი შიზი დაუარსებია სპარსელთა მეფეს ჰურმუზ იბნ ხოსროვშირ იბნ ბაჰრამს. როდესაც მან გაიგო ბეთლემში კურთხეული ყრმის დაბადების ამბავი, გაგზავნა მოციქული, თან გაატანა ზეთი და საკმეველი, რათა მიერთმია იგი ახალშობილის დედისათვის და კურთხევა გამოეთხოვა თავისი ქვეყნისა და ხალხისათვის. მარიამმა მოციქულს მისცა მიწით სავსე ტომარა და აუწყა, რომ ამ მიწაზე დაარსებული იქნება ქალაქი. ჰურმუზას წარმომადგენელი უკან გაბრუნდა, მაგრამ გზად გარდაიცვალა ისე, რომ მეფემდე ვერ მიაღწია. როდესაც ჰურმუზამ ამის შესახებ შეიტყო, გააგზავნა ხალხი და დაავალა თავისი წარგზავნილის გარდაცვალების ადგილზე ცეცხლტაძრის აშენება. შეკითხვაზე, თუ როგორ გამოიცნობდნენ იმ ადგილს, ჰურმუზამ მიუგო, რომ იგი არ დაიმალებოდა მათგან. მართლაც, ღამით ჰურმუზას წარგზავნილთაგან ერთ-ერთმა იხილა კაშკაშა ნათელი, რომელსაც მარიამისეული მიწა გამოსცემდა. დილით მან ბრძანა, რომ სწორედ ამ ადგილას აეგოთ ტაძარი. ეს გახლდათ ადურ-გუშნასპის ცეცხლტაძარი.

ადურ-გუშნასპის ცეცხლსაკურთხეველი გახლდათ საკულტო ცენტრი მიდიელი მოგვებისა, შემდგომ კი უკვე ზოროასტრიზებული მობადებისა. მისი გავლენა სწვდებოდა კავკასიასაც – იბერიას, სომხეთსა და ალბანეთს.
ადვილი წარმოსადგენია, რომ ადურ-გუშნასპის მეომრული კულტი შერწყმოდა იბერიაში ადგილობრივ ტრადიციას, სადაც თაყვანს სცემდნენ არაერთ მებრძოლ ღვთაებას – თეთრ გიორგის, კოპალეს, იახსარს. საინტერესოა ის გარემოებაც, რომ მთის რელიგიურ ტრადიციაში, რომელიც წარმართობისა და ქრისტიანობის ერთგვარ ნაზავს წარმოადგენს, წმ. გიორგის სალოცავის მსახურებს ეწოდებათ „დასტურები”, რაც ირანში ეწოდება მოგვს, მაზდეანთა მოძღვარს, ინსტრუქტორს.
იბერიაში აქემენიანთა ხანაში გავრცელებული ირანული წარმოშობის კულტი თანდათანობით შეერია ადგილობრივ კულტებს, მაგრამ ისინი არ ასიმილირებულა მთლიანად.

ქარელის მახლობლად, ე.წ. „დედოფლის მინდორზე” არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩნდა სატაძრო კომპლექსი, რომელიც ძვ.წ.აღ. I ს-ით არის დათარიღებული და წარმოადგენს ირანული არდვი სურა ანაჰიტას ტიპის ნაყოფიერების ქალღმერთისადმი მიძღვნილ ტაძარს. ეს არის ტიპიური პართული ცეცხლტაძარი, რომლის შემოზღუდული ეზო განფენილია რამდენიმე ჰექტარზე.
ანაჰიტას კულტმა ირანში განსაკუთრებით წამოიწია წინა პლანზე აქემენიანი არტაქსერქსეს ზეობაში. შემდგომ ის გავრცელდა პონტოსა და კაბადოკიაში. მას ენათესავება დედოფლის მინდვრის ღვთაება და სომხური ანაიტ. დედოფლის მინდვრის სატაძრო კომპლექსს ატყვია ხანძრის კვალი.

წარმართული ქართლის საკულტო ადგილებიდან განსაკუთრებით საყურადღებოა უ ფ ლ ი ს ც ი ხ ი ს სატაძრო კომპლექსი. მისი მართლაცდა უჩვეულო არქაიკა და პირველყოფილება თვით შუასაუკუნეების ქრისტიანთა ყურადღებასაც კი იქცევდა, რომელთაც უფლისციხის ყველაზე გამოსაჩენ ადგილას VI ს-ში დადგეს ქრისტიანული ბაზილიკა. ანტიკურ ეპოქაში უფლისციხე წარმოადგენდა სატაძრო ქალაქს ყველა თავისი ატრიბუტით, მათ შორის საკომუნიკაციო, საფორტიფიკაციო და სამეურნეო სისტემებით.

უ ფ ლ ი ს ც ი ხ ი ს კულტმსახურების მთავარი ღვთაება იყო მ ზ ე, – მ ი თ რ ა, რომლის თაყვანისცემა ირანიდან ბრიტანეთამდე იყო გავრცელებული. მითრაისტული წარმოდგენების მიხედვით, ღვთაება მ ი თ რ ა დაიბადა გამოქვაბულში, რის გამოც ელინისტურ ტრადიციაში მისი ერთ-ერთი ეპითეტია „პეტრაგენოს” ანუ კლდისგან შობილი. უფლისციხის ერთ-ერთ დარბაზში, ე.წ. „წითელ ოთახში” კედელზე გამოკვეთილია ხელის მტევნის რელიეფი, რომელიც მზიური კულტის სიმბოლოა. იგი წარმოადგენს მფარველობის მაგიურ ჟესტს და მიანიშნებს „სოლ ინვიქტუსზე” ანუ "კოსმოკრატორზე” (კოსმოსიდან მმართველი).
„უფლისციხე” – ეს სახელი უნდა მიგვანიშნებდეს მისი უმთავრესი ღვთაების მამრობით ხასიათზე. სატაძრო კომპლექსის „ორსვეტიანი” და „ოთხსვეტიანი” დარბაზებიც სხვა არაფერია, თუ არა ცეცხლტაძრები.

"მ ი თ რ ა ი ზ მ ი დიდ წინააღმდეგობას უწევდა ქრისტიანობას III ს-შიც კი, მაგრამ თვით ქრისტიანული რელიგია ბევრი რამითაა მისგან დავალებული.

მითრა დაიბადა „მზის აღორძინების” დღეს – 25 დეკემბერს. ამ დღეს იშვა
იესო ქრისტეც.

მითრას მსახურნი ერთად მიირთმევდნენ სერობაზე პურსა და ღვინოს, – ქრისტიანული ზიარების პური და ღვინოც სიმბოლოა ღვთისმსახურებისა.

მითრას წმ. ნიშანია „სხივოსანი დისკო”, – რვასხივიანი ჯვარიც ქრისტიანობის სიმბოლოა. არც უბიწოდ ჩასახვის, საიქიო ცხოვრების, ზიარების, მარხვის საიდუმლოა უცხო მითრაიზმისთვის.

ძალზე მნიშვნელოვანია ისიც, რომ მითრა დაიბადა ვიწრო გამოქვაბულში, როგორც იესო – ბეთლემის ქვაბში.

მითრა წამებით გარდაიცვალა და მწარედ დაიტირეს მისმა მოწაფეებმა, როგორც იესო – მოციქულებმა. 40 ღამის განმავლობაში ქურუმები მითრას სულის მოსახსენიებელ ცერემონიალს ასრულებდნენ, მე-40 ღამეს კი ისმოდა შეძახილები:„გიხაროდეთ! თქვენი ღმერთი მკვდრეთით აღდგა! დაე, მისმა ტანჯვამ გიხსნათ თქვენ!” მოგვთა ამ პროცესიას წინ ქურუმთქურუმი მიუძღოდა, საცეცხლურით ხელში. უკან მიჰყვებოდა 365 ჭაბუკი – წლის დღეთა სიმბოლოები. წითელი სამოსი ცეცხლს განასახიერებდა. თეთრი ცხენები მზის ცარიელ ეტლს მიაქროლებდნენ. ასე ადიოდნენ მდ. ორონტის მახლობლად აღმართულ მთაზე და იქ ქურუმი იწყებდა გალობას. ხალხი და მეფე ბანს აძლევდნენ. არსებითად აქ ხდება ყველაფერი ის, რაც შემდეგ უფრო ფართოდ და დახვეწილად განმეორდა და აღორძინდა ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაში.” (აკაკი გელოვანი, მითოლოგიური ლექსიკონი, თბ., 1983)


კატეგორია: საინტერესო | დაამატა: gi2gi
ნანახია: 1739 | რამოტვირთვები: 0 | რეიტინგი: 0.0/0
სულ კომენტარები: 0
კომენტარის დამატება შეუძლიათ მხოლოდ დარეგისტრირებულ მომხმარებლებს
[ რეგისტრაცია | შესვლა ]